Co to jest „exit scam”? Definicja i objaśnienie

Pewnego dnia logujemy się na ulubioną giełdę kryptowalut, a tam… pustka. Strona nie działa, środki zniknęły, właściciele rozpłynęli się w powietrzu. Brzmi znajomo? To klasyczny exit scam – jedna z najstarszych form oszustwa w nowym, cyfrowym wydaniu. Ale czym dokładnie jest exit scam i dlaczego w erze blockchainu i „trustless” systemów wciąż pada się ofiarą tak prostego podstępu?

Definicja podstawowa: Co to jest exit scam?

Exit scam to forma oszustwa, w której prowadzący biznes lub platformę online zbiera środki od użytkowników przez pewien okres, by następnie nagle zniknąć z pieniędzmi i zamknąć działalność. Definicja exit scamu obejmuje element premedytacji – oszuści od początku planują ucieczkę z funduszami, choć mogą przez miesiące lub lata prowadzić pozornie uczciwy biznes.

Znaczenie exit scamu w świecie kryptowalut jest szczególnie istotne. Klasyczna definicja exit scamu w tym kontekście obejmuje sytuacje, gdy giełdy kryptowalut, projekty DeFi czy twórcy tokenów nagle zamykają działalność, zabierając ze sobą depozyty użytkowników. W przeciwieństwie do tradycyjnych bankructw, exit scam jest zawsze działaniem intencjonalnym i oszukańczym.

Czym jest exit scam w praktyce? To wykorzystanie zaufania, które użytkownicy pokładają w platformie. Oszuści budują reputację, oferują atrakcyjne zyski, zachęcają do większych inwestycji, by w kulminacyjnym momencie – gdy zgromadzą wystarczająco dużo środków – po prostu zniknąć. To cyfrowa wersja systemu Ponziego (znanego też jako piramida finansowa) z elementem nagłej ucieczki.

Geneza oszustwa: Od piramid finansowych do blockchainu

Skąd się wzięło pojęcie exit scam? Samo zjawisko jest stare jak świat – już w starożytnym Rzymie znano oszustów, którzy zbierali pieniądze na inwestycje, by potem uciec z funduszami. Jednak termin „exit scam” powstał w erze internetu, szczególnie w kontekście dark webu i kryptowalut.

Znaczenie exit scamu ewoluowało wraz z rozwojem technologii. W latach 90. były to głównie piramidy finansowe online i fałszywe sklepy internetowe. Po 2008 roku, wraz z narodzinami Bitcoina, exit scamy znalazły nowe pole działania. Pierwszym głośnym przypadkiem był Mt. Gox w 2014 roku – choć oficjalnie było to „hack”, wiele wskazuje na to, że miał cechy exit scamu.

W Polsce definicja exit scamu zyskała na popularności po aferach z kryptowalutami jak Bitmarket.pl (2019) czy licznych projektach ICO, które znikały po zebraniu funduszy. Etymologia samego terminu jest prosta: „exit” (wyjście) + „scam” (oszustwo) = zaplanowane wyjście z biznesu wraz z pieniędzmi klientów.

Exit scam dzisiaj: Nowe formy starego oszustwa

Czym jest exit scam w dobie Web3 i zdecentralizowanych finansów? Paradoksalnie, im bardziej zaawansowana technologia, tym bardziej wyrafinowane stają się exit scamy. Mamy dziś „rug pulls” – nagłe wycofanie płynności z projektów DeFi, fałszywe NFT, które znikają po wyprzedaży, czy „honeypot” smart contracty, które pozwalają tylko na wpłaty, ale nie na wypłaty.

Znaczenie exit scamu w 2024 roku rozszerzyło się o nowe kategorie. Influencerzy kryptowalutowi tworzą własne tokeny, promują je w mediach społecznościowych, a potem sprzedają wszystkie swoje udziały naraz, pozostawiając fanów z bezwartościowymi tokenami. To już nie tylko oszustwo finansowe – to wykorzystanie zaufania i parasocjalnych relacji.

Definicja exit scamu musiała się też dostosować do zjawiska „soft exit scamów” – sytuacji, gdy projekt nie znika nagle, ale stopniowo ogranicza funkcjonalność, przestaje się rozwijać, a założyciele po cichu wyprzedają swoje udziały. Czy to wciąż exit scam, czy po prostu nieudany biznes?

Psychologia oszustwa: Dlaczego dajemy się nabrać?

Ciekawostka psychologiczna: exit scamy wykorzystują podstawowe mechanizmy ludzkiego myślenia. FOMO (Fear of Missing Out), potwierdzenie społeczne (skoro inni inwestują, to musi być bezpieczne), oraz heurystykę dostępności (świeże przykłady sukcesów przysłaniają statystyki porażek).

W Korei Południowej powstał nawet termin „kimchi premium” opisujący, jak lokalne giełdy kryptowalut wykorzystywały izolację językową do przeprowadzania exit scamów. W Turcji z kolei słynna giełda Thodex zniknęła z 2 miliardami dolarów, a jej założyciel uciekł do Albanii.

Czy różne podejścia do exit scamów w różnych kulturach mówią coś o naszym stosunku do pieniędzy i zaufania? W krajach o niskiej kulturze finansowej exit scamy często przybierają formę piramid finansowych obiecujących nierealne zyski. W krajach rozwiniętych są bardziej wyrafinowane technologicznie.

Exit scam czy upadłość? Granica między oszustwem a porażką

Największym wyzwaniem w definiowaniu exit scamu jest odróżnienie go od zwykłego bankructwa. Czy każda upadła giełda kryptowalut to exit scam? Czy FTX Sam Bankman-Frieda to była nieudolność, czy zaplanowane oszustwo?

Kluczowa różnica leży w intencjach. Exit scam charakteryzuje się premedytacją – oszuści od początku planują ucieczkę. Bankructwo to rezultat złych decyzji biznesowych, ale bez złych intencji. Problem w tym, że w świecie kryptowalut ta granica często się zaciera.

Może prawdziwe znaczenie exit scamu nie leży w technicznych definicjach, ale w tym, co mówi o naszym cyfrowym społeczeństwie? Że mimo całej technologii, smart contractów i „trustless” systemów, wciąż musimy polegać na zaufaniu do ludzi. I to zaufanie wciąż można wykorzystać.