Stoimy pod nocnym niebem i zadajemy sobie pytanie, które prawdopodobnie nurtowało każdego człowieka przynajmniej raz w życiu: czy to wszystko ma jakiś sens? Czy wszechświat, w którym się znaleźliśmy, kieruje się jakąś wyższą logiką, czy też jesteśmy skazani na wędrówkę przez bezsensowną przestrzeń? To pytanie o sens wszechświata nie jest tylko filozoficzną abstrakcją – to fundamentalne napięcie między naszą głęboką potrzebą znaczenia a możliwością, że rzeczywistość może być całkowicie obojętna wobec naszych pragnień.
Człowiek jako istota świadoma wydaje się być skazany na poszukiwanie sensu. Nie potrafimy długo funkcjonować w stanie całkowitej bezsensowności – nawet w najbardziej chaotycznych sytuacjach staramy się odnaleźć jakiś wzorzec, przyczynę, cel. Czy jednak ta nasza potrzeba znaczenia mówi coś o naturze wszechświata, czy jedynie o naturze ludzkiego umysłu?
Być może najważniejszym odkryciem w tej refleksji jest zrozumienie, że pytanie o sens wszechświata może być fundamentalnie błędnie postawione – i jednocześnie nieuchronnie ludzkie.
Spis treści
Architektura ludzkiej potrzeby znaczenia
Sens wszechświata poszukujemy niemal instynktownie, jakby była to podstawowa funkcja naszego poznawczego aparatu. Kiedy obserwujemy regularność ruchu planet, cykle pór roku czy złożoność żywych organizmów, natychmiast staramy się odnaleźć w tym jakiś porządek, jakąś intencję. Czy wszechświat rzeczywiście posiada inherentny sens, czy też my, jako ludzie, jesteśmy zaprogramowani do jego odkrywania nawet tam, gdzie go nie ma?
Nasza potrzeba znaczenia może wynikać z ewolucyjnej konieczności przetrwania. Organizmy, które potrafiły rozpoznawać wzorce i przewidywać przyczyny, miały większe szanse na przeżycie. Widzenie sensu w otaczającym świecie to być może nic innego jak rozwinięcie tej podstawowej umiejętności rozpoznawania wzorców. Problem polega jednak na tym, że mechanizm ten może działać również tam, gdzie żadnych wzorców nie ma – tworząc iluzję sensu tam, gdzie panuje przypadek.
Człowiek wydaje się być jedyną znaną nam istotą, która świadomie konfrontuje się z możliwością braku sensu. Inne zwierzęta po prostu żyją, nie zadając sobie pytań o cel swojego istnienia. My jednak jesteśmy przeklinani i błogosławieni zdolnością do refleksji nad własnym miejscem w kosmosie. Ta świadomość prowadzi nas do paradoksu: im bardziej rozumiemy wszechświat z naukowego punktu widzenia, tym mniej oczywisty staje się jego sens.
Obojętność kosmosu wobec ludzkich znaczeń
Współczesna nauka ukazuje nam wszechświat, który może być fundamentalnie obojętny wobec naszych kategorii moralnych i estetycznych. Gwiazdy rodzą się i umierają w procesach rządzących się prawami fizyki, nie bacząc na nasze pojęcia piękna czy sprawiedliwości. Sens wszechświata, jeśli istnieje, może być całkowicie niezależny od tego, co my rozumiemy pod pojęciem znaczenia.
Czy jednak ta obojętność kosmosu oznacza brak sensu? Być może problem tkwi w tym, że szukamy w wszechświecie czegoś, co może być kategorią czysto ludzką. Pytanie o sens wszechświata może być podobne do pytania o kolor liczby siedem – może być po prostu niepoprawnie sformułowane, ponieważ stosujemy kategorie z jednej dziedziny do innej, gdzie mogą one nie mieć zastosowania.
Możliwe, że wszechświat nie „ma” sensu w sposób, w jaki przedmiot ma kolor czy dźwięk ma wysokość. Sens może być czymś, co powstaje dopiero w relacji między świadomą istotą a światem, nie zaś właściwością samego świata. W tej perspektywie pytanie brzmiałoby inaczej: nie „czy wszechświat ma sens?”, ale „czy możemy sensownie odnosić się do wszechświata?”.
Przypadek jako fundamentalna siła
Jeśli przyjmiemy, że znacząca część procesów wszechświata rządzi się przypadkiem, czy oznacza to automatycznie brak sensu? Przypadkowość nie musi być równoznaczna z bezsensownością. Możliwe, że sens może wyłaniać się właśnie z przypadkowych procesów – tak jak złożone, piękne struktury mogą powstawać z prostych, chaotycznych reguł.
Wszystkie procesy ewolucyjne opierają się na przypadkowych mutacjach, które jednak w połączeniu z selekcją naturalną prowadzą do powstawania niezwykle złożonych i „sensownych” struktur. Czy przypadek może być zatem nie zaprzeczeniem sensu, ale jego warunkiem koniecznym? Bez elementu nieprzewidywalności wszechświat mógłby być całkowicie zdeterminowany i przewidywalny – czy taki wszechświat miałby więcej, czy mniej sensu niż ten, w którym żyjemy?
Przypadek może być również przestrzenią wolności. W całkowicie zdeterminowanym wszechświecie nie byłoby miejsca na prawdziwą twórczość, wybór czy odpowiedzialność. Paradoksalnie, to właśnie element nieprzewidywalności może umożliwiać powstawanie znaczeń, które nie byłyby możliwe w świecie rządzącym się wyłącznie żelaznymi prawami przyczyny i skutku.
Sens jako emergentna właściwość
Być może sens wszechświata nie jest czymś, co trzeba odkryć, ale czymś, co może wyłonić się z wystarczająco złożonych procesów. Tak jak świadomość może być emergentną właściwością złożonych układów neuronalnych, sens może być emergentną właściwością wystarczająco złożonych interakcji między różnymi częściami rzeczywistości.
W tej perspektywie nie musimy wybierać między sensownym a bezsensownym wszechświatem. Sens może pojawiać się lokalnie, w określonych konfiguracjach materii i energii, nie będąc przy tym uniwersalną właściwością całego kosmosu. Życie, świadomość, kultura, miłość – wszystko to może być przykładami lokalnego powstawania sensu w ramach szerszej, być może obojętnej rzeczywistości.
Taka perspektywa pozwala nam zachować zarówno pokorę wobec ogromu i tajemniczości wszechświata, jak i szacunek dla realności naszych ludzkich doświadczeń znaczenia. Nie musimy twierdzić, że cały wszechświat jest sensowny, aby uznać, że nasze życie może mieć sens. Wystarczy, że sens jest możliwy w ramach struktur, które wszechświat umożliwia.
Paradoks poszukiwania absolutnego znaczenia
Czy nasze poszukiwanie sensu wszechświata nie jest przypadkiem próbą ucieczki od odpowiedzialności za tworzenie sensu we własnym życiu? Jeśli wszechświat miałby gotowy, obiektywny sens, moglibyśmy po prostu go odkryć i zastosować. Jeśli jednak sen nie jest nam dany z góry, musimy sami uczestniczyć w jego tworzeniu – co może być jednocześnie bardziej wymagające i bardziej autentyczne.
Poszukiwanie absolutnego sensu wszechświata może być formą escapizmu filozoficznego. Zamiast borykać się z trudnościami nadawania znaczenia naszym konkretnym, ograniczonym życiem, uciekamy w spekulacje na temat kosmicznego porządku. Czy jednak to nie oznacza, że rezygnujemy z tego, co naprawdę w naszej mocy – z tworzenia lokalnych, aczkolwiek realnych znaczeń?
Z drugiej strony, nasze pytania o sens wszechświata mogą być wyrazem czegoś głęboko cennego w ludzkiej naturze – zdolności do wykraczania poza bezpośrednie, pragmatyczne potrzeby i zadawania pytań o szerszy kontekst naszego istnienia. Może właśnie ta zdolność do pytania o sens – niezależnie od tego, czy znajdziemy na nie odpowiedź – jest tym, co nadaje znaczenie naszemu człowieczeństwu.
Żyjąc bez gwarancji
Co oznacza życie w świecie, w którym sens wszechświata pozostaje niepewny? Czy możemy funkcjonować bez gwarancji, że nasze istnienie wpisuje się w jakiś większy, kosmiczny plan? Historia pokazuje, że ludzie potrafią znajdować głębokie znaczenie w życiu nawet wtedy, gdy ich obraz wszechświata nie oferuje jednoznacznych odpowiedzi na fundamentalne pytania.
Być może dojrzałość polega właśnie na tym, by żyć pełnią życia mimo niepewności co do ostatecznego sensu wszystkiego. Zamiast szukać gwarancji, możemy nauczyć się żyć z pytaniami. Zamiast domagać się od wszechświata, aby miał sens, możemy skupić się na tym, jak my możemy sensownie w nim uczestniczyć.
Ta perspektywa nie oznacza rezygnacji z poszukiwań czy popadania w relatywizm. Oznacza raczej przeniesienie nacisku z odkrywania gotowego sensu na tworzenie sens w procesie życia. Możemy traktować nasze istnienie jako eksperyment w nadawaniu znaczenia, nie będąc przy tym pewni, czy eksperyment ten ma jakieś obiektywne uzasadnienie poza nim samym.
Możliwe, że właśnie to napięcie między potrzebą sensu a niepewnością co do jego istnienia jest tym, co czyni nas najbardziej ludzkimi. Nie jesteśmy ani zwierzętami, które żyją bez pytań o sens, ani bogami, którzy znają ostateczne odpowiedzi. Jesteśmy istotami pytającymi, poszukującymi, często wątpiącymi – i może właśnie w tym poszukiwaniu, a nie w jego ostatecznym rozstrzygnięciu, kryje się coś, co możemy nazwać sensem ludzkiego istnienia.
Czy wszechświat musi mieć sens? Być może właściwą odpowiedzią nie jest ani „tak”, ani „nie”, ale „nie wiemy, ale warto żyć tak, jakby miał – i jednocześnie być przygotowanym na to, że może go nie mieć”. To paradoksalne podejście może okazać się bardziej mądre niż kategoryczne odpowiedzi w jedną czy drugą stronę. Kończymy tam, gdzie zaczęliśmy – z pytaniem. Ale może właśnie zdolność do zadawania tego pytania, mimo braku pewności odpowiedzi, jest tym, czego wszechświat – sensowny czy nie – od nas potrzebuje.
Źródła i inspiracje
- Albert Camus, Mit Syzyfa. Esej o absurdzie, PIW
- Bertrand Russell, Dlaczego nie jestem chrześcijaninem, Książka i Wiedza
- Thomas Nagel, What Does It All Mean? A Very Short Introduction to Philosophy, Oxford University Press
- Jean-Paul Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem, Muza
- Stanford Encyclopedia of Philosophy, hasło „The Meaning of Life”: https://plato.stanford.edu/entries/life-meaning/
